Pradzieje  

  Najstarsze ślady bytności człowieka w rejonie Żołyni to głównie krzemienne narzędzia oraz ceramika użytkowa, pochodzące z IX tysiąclecia p.n.e. Stwierdzono to w czasie badań archeologicznych prowadzonych w latach 80-tych. Stanowiska wykopaliskowe znajdują się w Żołyni, Rakszawie, Brzózie Stadnickiej i  Giedlarowej. O wczesnym średniowieczu wiadomo niezbyt wiele, a to ze względu na nieliczne źródła historyczne i skąpy materiał archeologiczny. Wiadomo na pewno, że pierwszy etap zakładania osiedli ludzkich w okolicach Żołyni, porośniętych wówczas Puszczą Sandomierską, przypada na wiek XIV. Do puszczy przybywali chłopi uciekając przed pańszczyzną, osiedlano tu także jeńców tureckich. Według badań etnograficznych, Żołynia była wówczas w znacznej części wsią tatarską. Nie znana jest dokładna data założenia Żołyni. Przypuszczać można iż istniała zapewne już w XIV wieku. Najstarsza wzmianka pisana pochodzi z dokumentu z roku 1450 i mówi o Żołyni jako o "małej osadzie zagrzebanej w puszczy". Natomiast pierwsza pisana historyczna wzmianka mówiąca o żołyńskim sołectwie pochodzi z 1508 roku.  Za czasów Lubomirskich - ówczesnych właścicieli ziemskich dóbr łańcuckich, Żołynia nosiła przez jakiś czas nazwę Lubomierz. Pochodzenie nazwy Żołynia, w przeszłości tłumaczono w różny sposób. W dniu 11 marca 2021 r. na zapytanie skierowane w tej sprawie przez Sekretarza Gminy Żołynia do Poradni Językowej PWN, gmina otrzymała opinię sporządzoną przez dra hab. prof. UJ Kazimierza Sikorę, z Wydziału Polonistyki Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie, z Katedry Historii Języka i Dialektologii, następująco wyjaśniającą pochodzenie nazwy Żołynia: Wbrew nasuwającym się skojarzeniom z nazwami pospolitymi jak żołna ‘daw. dzięcioł’ czy żołądź nazwa tej miejscowości ma inne pochodzenie, związane z działalnością gospodarczą człowieka (jest to więc nazwa kulturowa a nie topograficzna). Etymologia Żołyni zawiera odniesienie do wytworów dawnej kultury materialnej na tym terenie, co jednoznacznie potwierdza dokumentacja materiałowa zgromadzona w kartotece Pracowni Onomastyki Instytutu Języka Polskiego PAN w Krakowie (materiały pomnikowego, historyczno-etymologicznego słownika nazw miejscowych Polski: Nazwy miejscowe Polski. Historia. Pochodzenie. Zmiany; do roku 2018 wydano 15 tomów, obejmujących hasła do A do Stą-. Chciałbym tu uprzejmie podziękować kierującej Pracownią prof. dr hab. Urszuli Bijak za udostepnienie mi tych materiałów). Pochodzi bowiem niewątpliwie od staropolskiego rzeczownika zoła/ zoł ‘popiół drzewny, wygotowany w wodzie dla uzyskania ługu’ (nazywano tak także sam pozyskany w ten sposób ług – używany powszechnie do prania i wyrobu mydła). Utworzona jest przyrostkiem –ynia, dość częstym w nazwach występujących na tamtych terenach. Zamiast prawidłowego *Zołynia w miejscowym zwyczaju utrwaliła się postać nazwy zawierająca spółgłoskę ż. Jest to wynik tzw. hiperpoprawności, co na terenach, gdzie kończy się zasięg mazurzenia (wymowa typu: zyto, syroki, cysty, jesce itp.) polega na sztucznym unikaniu takiej wymowy (por. szolić – solić, szkarpetki – skarpetki, żupa – zupa itp.). Żołynia kryje w nazwie słowiańskie prasłowo, występujące we wszystkich naszych spokrewnionych blisko językach. Zawiera też przejrzyste odniesienie do eksploatacji drewna i pozyskiwania z niego dziegciu, smoły (w procesie tzw. suchej destylacji) i potażu (z popiołu). Pośrednio na takie wykorzystanie na znaczną skalę drewna i popiołu na tym terenie wskazuje nazwa wsi Smolarzyny znajdującej się niedaleko Żołyni (na pewno były więc w pobliżu smolarnie). Wyraz zoła/zoł w opisanym wyżej znaczeniu znany był już staropolszczyźnie (Słownik pojęciowy języka staropolskiego). Ma też, co warto podkreślić, wiele poświadczeń w gwarach na pograniczu polsko-wschodniosłowiańskim. Tak więc w gwarach wschodniosłowiańskich Białostocczyzny występuje zał|a, zoł|a ‘ług z popiołu używany dawniej do prania’ (Atlas gwar wschodniosłowiańskich Białostocczyzny, t. VI, Warszawa 1996, s. 70, m. 126). W polskich gwarach w okolicach Tykocina na północnym Podlasiu notowano zoła ‘brudny ług odpływający z trynoga podczas prania bielizny’ (Zygmunt Gloger, Słownik gwary ludowej w Tykocińskim, 1893 r.). Z. Gloger w Encyklopedii staropolskiej podaje: „Zoła, zoł – popiół pozostały z ługu, łużyny, z których ług ciecze, stąd zolić, wyzolić czyli w ługu wymoczyć, zaparzyć. Zolenie zowie się zaparzanie ługowe w trynogu chust [bielizny] lub płótna”. Tu można dodać, że na całym obszarze Małopolski ten sposób prania był niegdyś powszechny, wyrabiano nawet specjalne naczynia z klepek, służąc go tego celu. Na Lubelszczyźnie południowej znana jest nie tylko zoła ‘roztwór z popiołu i wrzącej wody do zaparzania bielizny’ ale także utworzone od tego słowa: czasownik zolić ‘zaparzać bieliznę wrzącą wodą z popiołem’, zolnica, zolnik ‘drewniane naczynie na trzech nogach służące dawniej do zaparzania bielizny w ługu’ (Halina Pelcowa, Słownik gwar Lubelszczyzny. Człowiek i rodzina. Higiena i choroby. Meble, sprzęty i prace domowe, t. VIII, Lublin2020, s. 469–473). Jak wspomniano, wyraz zoła ma szeroki zasięg w językach słowiańskich, co podaje m.in. Słownik etymologiczny języka ukraińskiego. Mamy zatem w języku ukraińskim zoł|a (зола́) ‘popiół; ług z popiołu’, w rosyjskim зола́ ‘popiół’, w czeskim, słowackim zola ‘ts.’, w bułgarskim зола́ ‘ts.’. Co ciekawe, prasłowiańskie *zola jest powiązane… z wyrazem *zolto ‘złoto’ i *zelenъ ‘zielony’. Warto też zwrócić uwagę, że zola wykazuje pokrewieństwo z litewskim zils ‘niebieski’ (Етимологічний словник української мови, т. II, Київ 1982–2012, s. 274–275). Taka geografia nazwy jednoznacznie wskazuje na jej dawność, co może też być źródłem szczególnej satysfakcji dla Zadającego to ciekawe pytanie.
Kazimierz Sikora, Uniwersytet Jagielloński (Źródło: https://sjp.pwn.pl/poradnia/haslo/Pochodzenie-nazwy-miejscowej-Zolynia-w-pow-lancuckim;20956.html)

  Od wieku XVI do połowy XVIII  

  W wieku XVI Żołynia liczyła już 470 mieszkańców i należała do rodu Pileckich, ówczesnych właścicieli Łańcuta. Krzysztof Pilecki, pierwszy znany właściciel Żołyni, jako zagorzały krzewiciel luteranizmu wybudował wówczas we wsi zbór kalwiński. Siedemdziesiąt lat później, w 1578 roku nastąpiła zmiana właściciela, Żołynia przeszła w ręce Stanisława Stadnickiego, bardziej znanego jako "Diabeł Łańcucki", a to ze względu na awanturniczy charakter. Po jego śmierci dobrami rodu zarządzali synowie: Zygmunt i Władysław. W miejscu zniszczonego pożarem zboru, wybudowali drewniany kościół, ale nie na długo. Wkrótce, podczas najazdu Tatarów w 1624 roku został spalony wraz z całą wsią, wielu żołyniaków zginęło, pozostali dostali się do niewoli. Rok 1629 to kolejna zmiana właściciela Żołyni. Dysponujący znaczną fortuną, Stanisław Lubomirski przejął zadłużone dobra łańcuckie, w tym Żołynię. Lubomirscy bardzo dbali o  rozwój swych posiadłości. Nadali części wsi prawa miejskie i herb, w tym czasie Żołynia zmieniła nazwę na Lubomierz. Pod tą nazwą wspomina ją Henryk Sienkiewicz w powieści "Potop" opisując stoczoną tu walkę wojsk Czarnieckiego ze Szwedami (w pobliżu plebani). W latach 1641-46 powstał nowy kościół w Żołyni, a sama wieś rozkwitła. Rok 1672 przerwał pomyślne lata. Wieś znów najechali Tatarzy, zniszczyli ją, a kolejny już kościół spłonął. Kolejne nieszczęścia dotknęły wieś podczas wielokrotnych przemarszów wojsk saskich, szwedzkich, rosyjskich i  polskich w czasie wojny północnej (lata 1701-1721) i wojny o sukcesję tronu (lata 1733-1735). Troska Lubomirskich o swe dobra pozwoliła jednak podnieść wieś z upadku. Żołynia stała się wówczas liczącym się w regionie ośrodkiem rzemiosła i handlu. Liczni rzemieślnicy: 45 tkaczy, 4 karczmy zajezdne, 2 browary, 4 młyny (według spisu z 1713 roku), produkowali na potrzeby lokalnego rynku, a w  miejscowości odbywały się jarmarki i doroczne targi. Były to już zalążki miasta, którego powstanie okazało się tylko kwestią czasu. Kiedy dokładnie z części gruntów Żołyni wydzielono miasto Lubomierz, nie wiadomo. Doszło do tego na pewno przed 1735 rokiem, a po 1721, w czasie kiedy właścicielem dóbr określanych ogólnie mianem łańcuckich, był Teodor Lubomirski. Powstanie miasta zbiegło się z  upadkiem Rzeczypospolitej. 

  Pod zaborem austriackim  

  Po pierwszym rozbiorze Polski w 1772 roku wieś Żołynia i miasto Lubomierz znalazły się w zaborze austriackim. Na szczęście ów fakt nie miał większego wpływu na sytuację gospodarczą wsi i miast. Z czasem zaniechano używania nazwy Lubomierz, pozostała Żołynia. W 1788 roku w miasteczku odnotowano 270 rzemieślników, dla porównania w tym samym czasie w Łańcucie było ich zaledwie 133. Na początku XIX wieku, bazując na tradycjach tkackich utworzno manufakturę sukienniczą, która jednak z czasem upadła nie wytrzymując konkurencji. Wpływ na rozwój miejscowości miało ulokowanie w połowie XIX wieku oddziału kawalerii stacjonującego w Żołyni do I wojny światowej, a liczącego 200-300 żołnierzy. Jakkolwiek powstanie listopadowe przeszło w Żołyni bez większego oddźwięku, tak w powstaniu styczniowym 1863 roku żołyniacy brali już czynny udział. Powstańczy oddział zorganizował ówczesny proboszcz Żołyni ks. Paweł Sokalski. Ilu żołynian uczestniczyło w powstaniu trudno określić, natomiast wiadomo na pewno że poległo 27. Pierwsze wybory do Rady Miasta odbyły się w 1866 roku, burmistrzem został Gabriel Kuźniarski. W roku 1867 Żołynię miasto zamieszkiwało 1616 mieszkańców, z czego aż 63% stanowili Żydzi, obecni tu już od XV wieku. Żołynia wieś liczyła 1936 mieszkańców, Brzóza Stadnicka 1529, a  Smolarzyny 274. Na wsi Żydzi stanowili 5-10% ogółu mieszkańców. Dużą wagę, jak na owe czasy przywiązywano do nauki. Od początku XVI wieku istniała w Żołyni szkoła parafialna. W 1818 roku powstała 3-klasowa szkoła trywialna mieszcząca się w budynku wikarówki, do której uczęszczało około stu uczniów. W 1865 roku wybudowano nową szkołę, a w 1884 oddano drugi budynek szkolny. Pod koniec XIX wieku w zreorganizowanej 5-klasowej szkole pobierało naukę prawie sześciuset uczniów. W miarę spokojne, choć w niewoli austriackiej życie, przerwał wybuch I  wojny światowej. Okupacja Żołyni przez wojska rosyjskie trwała od 13 września 1914 roku do 12 maja 1915. Rosjanie wycofując się spalili centrum Żołyni, domy żydowskie i Urząd Gminy wraz z archiwum. Wojenną niedolę dodatkowo potęgowały epidemie chorób i głód. Odzyskanie niepodległości odbyło się również z udziałem żołyniaków walczących m.in. w legionach.

  Wiek XX  

Okres międzywojenny

  W okresie międzywojennym Żołynia była miejscowością powiatu łańcuckiego, należącego do województwa lwowskiego. Był to czas intensywnej działalności organizacji ruchu ludowego. W Żołyni funkcjonowały wówczas komórki Stronnictwa Ludowego oraz Związku Młodzieży Wiejskiej "Wici". Wskutek nieudolności Rady Miasta, konfliktu miasto-wieś, a także nieprzychylności Wojewody Lwowskiego, w 1925 roku Żołynia traci prawa miejskie po około dwustu latach od momentu ich uzyskania. Społeczeństwo Żołyni cechowało ogromne poczucie własnej wartości i silny związek z miejscem urodzenia co zaowocowało w 1928 roku Zjazdem Żołyniaków, którzy przybyli z kraju i zagranicy. Szacowano wówczas, że poza rodzinną miejscowością żyje około 1000 żołyniaków. Efektem zjazdu było powołanie Związku Żołyniaków. W 1929 roku Żołynię odwiedził prezydent Rzeczypospolitej Ignacy Mościcki, tłumnie przywitany na rynku przez mieszkańców wsi i okolic.

Jak Żołynia utraciła prawa miejskie

  Okres międzywojenny przyniósł nie tylko pozytywne, ale i  negatywne zachowania i inicjatywy mieszkańców Żołyni. Niewątpliwie najbardziej przykra dla mieszkańców okazała się utrata statusu miasta. Cała sprawa zaczęła się w 1919 r. Wówczas to 1 kwietnia przedstawiciele Zarządu gminy Żołynia miasto zwrócili się do Starostwa Powiatowego w Łańcucie z wnioskiem o przyłączenie gminy Żołynia wieś do gminy Żołynia miasto. Ponieważ Starosta Łańcucki nie ustosunkował się do tego wniosku, zwrócono się do Wydziału Samorządowego Urzędu Wojewódzkiego we Lwowie z prośbą o interwencję i poparcie starań Żołyni miasta. Uzyskano poparcie wniosku przez Koło Miast Małopolski i Śląska, które interweniowało w tej sprawie u Generalnego Delegata Rządu, Przewodniczącego Tymczasowego Wydziału Samorządowego we Lwowie. Starosta Łańcucki w rezultacie interwencji zwrócił dokumenty do Żołyni ponieważ nie umieszczono w nich uchwały gminy Żołynia wieś i Koło Miast Małopolski i Śląska interweniowało w tej sprawie jeszcze kilkakrotnie (23 V 1922, 6 X 1922), ale bezskutecznie. Starosta Łańcucki ponownie zwrócił dokumenty do Żołyni, ponieważ nie było określone w nich kto pokryje koszty wynikające z ewentualnych zmian katastralnych i ksiąg gruntowych. W 1924 r. wypłynęła sprawa „Podkościela", które również miało być włączone do Żołyni miasteczka (określenie to w wydanych dokumentach stosowano przemiennie z  określeniem miasto). Cierpliwość Wydziału Samorządowego we Lwowie wyczerpała się w 1924 r. Najpierw (23 sierpnia) polecił on Wydziałowi Powiatowemu w Łańcucie rozważyć pilnie czy nie należy włączyć całej gminy Żołynia wieś do gminy Żołynia miasto, a ponieważ nie otrzymano odpowiedzi na to zalecenie polecono (24 października) zrealizowanie zalecenia z 23 sierpnia. Dopiero 25 listopada Wydział Samorządowy we Lwowie otrzymał odpowiedź od Wydziału Powiatowego w  Łańcucie, że „w tych dniach nastąpi rozwiązanie Rady Gminnej w Żołyni mieście, wobec czego sprawa granic gminy Żołyni miasteczko przez przyłączenie gminy Żołynia wieś musi ulec zwłoce". Wydział Samorządowy we Lwowie był nieukontentowany tą odpowiedzią bowiem 4 grudnia 1924 r. ponownie polecił Wydziałowi Powiatowemu w Łańcucie przyłączenie gminy Żołynia wieś do gminy Żołynia miasteczko. Kolejne interwencje lwowskie miały miejsce 16 lipca i 7 września 1925 r. W międzyczasie jednak stracił cierpliwość Wojewoda Lwowski, który 23 września 1925 r. poinformował Łańcuckiego Starostę, iż „pismem z 25 sierpnia 1925 r. doniósł Pan, że Rada Gminna w Żołyni mieście pochodząca z  wyborów w 1914 r. jest zdekompletowana ponieważ na 18 radnych ubyło z powodu śmierci, wyjazdu i rezygnacji 16, zaś na 9-ciu zastępców ubyło 6, wskutek czego Rada Gminna nie jest zdolna do podjęcia ważnych uchwał. Wobec tego na zasadzie paragrafu 103 ustawy gminnej z 1866 r. rozwiązuję reprezentację gminy w Żołyni mieście. Ponieważ w międzyczasie powstał w Żołyni mieście nielegalny Tymczasowy Zarząd Gminny, złożony częściowo z byłych radnych, częściowo z kooptowanych członków, który dotychczas urzęduje, przeto usuwam równocześnie ten zarząd i  załatwienie bieżących spraw gminnych powierzam w porozumieniu z tamtejszym Wydziałem Powiatowym Tymczasowemu Zarządowi Gminnemu w skład, którego powołuję: Józefa Stachyrę, kierownika szkoły, na kierownika zarządu, Ignacego Deca, szewca, na zastępcę, Józefa Decowskiego, szewca na I asesora, Ignacego Drzewickiego, nauczyciela na II asesora, Jana Dziurzyńskiego, rolnika na III asesora, zaś na członków: Juliana Walc, szewca, Alfreda Dziurzyńskiego, szewca, Jana Krausa, mieszczanina, Ozjasza Lambe, kupca, Samuela Brulla, kupca, Jakuba Frankla, szynkarza. Kierownikowi tymczasowego zarządu przyznaję wynagrodzenie miesięczne w wysokości 60 zł, płatne z funduszu gminy". W ślad za pismem Wojewody Starosta Łańcucki rozwiązał Radę Gminną miasta Żołyni 30 września 1925 r. Decyzje Wojewody i Starosty nie dotyczyły jednak powiększenia gminy Żołynia miasto o tereny gminy Żołynia wieś. Kolejne interwencje Wydziału Samorządowego w  sprawie miały miejsce 12 XI 1925 r., 18 lutego 1926 r., 30 kwietnia 1926 r., 23 lipca 1926 r. ( ustalono wówczas ostateczny termin 30 dni na załatwienie tej sprawy) oraz 29 października 1926 r. Władze powiatowe mnożyły jednak tego rodzaju trudności oskarżając „samozwańczy zarząd" miasta (Józef Cisek, Władysław Opałka, Michał Cisek, Julian Wall) o nielegalne działania i nie podporządkowanie się decyzjom o jego rozwiązaniu. Niejasne było także stanowisko gminy Żołynia wieś. W rezultacie dopiero 31 marca 1928 r. wojewoda lwowski podjął definitywną decyzję, rozwiązując zarząd gminy Żołynia wieś i powołując nowy, wspólny dla obydwu gmin komisaryczny Zarząd Gminy Żołynia. W jego skład weszli: Stachyra Józef, Cisek Józef, Dec Ignacy, Lamb Ozjasz, Kuziara, Janusz Feliks, Marciniec Wawrzyniec, Blejster Franciszek, Dziurzyński Alfred, Drzewicki Michał, Dąbrowski Franciszek, ks. Frankiewicz Tomasz, Plis Wojciech, Szelib Wojciech, Mak Michał, Krzanik Józef, Kwiatek Antoni, Trójnar Józef, Kwiatek Wojciech.

W ten sposób nastąpiło „zlanie się" obydwu gmin, bez określania, kto kogo przyłączył, ale w następnych latach jednoznacznie okazało się, że faktycznie gmina Żołynia wieś wchłonęła Żołynię miasto. Nie było zresztą w tym nic dziwnego. Wieś w latach 20-tych ponad dwukrotnie przewyższała liczbę mieszkańców miasta. Na dodatek cały szereg "mieszczan" swe pole posiadało na terytorium wsi. Wspólna gmina była także na rękę władzom ze względów polityczno - narodowościowych. Na około 1500 mieszkańców Żołyni miasto Żydzi stanowili około 1/3. W rezultacie normalne demokratyczne wybory do Rady Gminnej musiały się zawsze zakończyć zwycięstwem Żydów (w radzie wybranej w 1914 r. na 18 radnych było 12 Żydów). Przeprowadzone wybory do wspólnej Rady Gminy Żołynia w  1929r. zakończyły się całkowitym fiaskiem. Trzy grupy mieszkańców - niezależnie od siebie - wygłosiły protesty przeciwko sposobowi funkcjonowania komisji wyborczej i samemu trybowi głosowania. Oprócz tych grup protesty składali także pojedynczy mieszkańcy. W rezultacie jeszcze w 1931 r. Rada nie mogła podjąć normalnej działalności, ponieważ instytucje wyższe dopatrzyły się faktycznych uchybień w trakcie wyborów do Rady Gminy.

Okres II wojny  światowej

  II wojna światowa zapisała się w okrutny sposób w dziejach Żołyni. Wymordowanie żołyńskich Żydów wywiezionych do obozu zagłady w Bełżcu w roku 1942 oraz pacyfikacja wsi 4 czerwca 1943 roku to najtragiczniejsze wydarzenia z czasu tej wojny. Pacyfikacja, podczas której zamordowano 14 osób została przeprowadzona w odwecie za akcję żołnierzy łańcuckiego obwodu Armii Krajowej na żołyńskie więzienie. Akcja miała na celu uwolnienie aresztowanych członków AK i  powiodła się, ale jak strasznym kosztem okazało się niedługo potem. Żołyniacy i  mieszkańcy okolicznych wiosek brali czynny udział w ruchu oporu, podejmując niejednokrotnie bohaterską walkę z hitlerowcami, tworząc placówki Związku Walki Zbrojnej, przekształcone w Armię Krajową i Straży Chłopskiej przekształconej w  Bataliony Chłopskie. Silny ruch oporu na terenie gminy Żołynia stanowiły zwłaszcza Bataliony Chłopskie. Brały one udział w kilkudziesięciu akcjach zbrojnych, między innymi na urzędy gminne, mleczarnie, a także w akcjach porządkowych, likwidacji agentów i konfidentów niemieckich. Na terenie Żołyni wydawano prasę konspiracyjną. Okupacja hitlerowska zakończyła się 26 lipca 1944 roku, po wkroczeniu do Żołyni oddziałów radzieckich. Kolejną formą ruchu oporu, niemniej ważną jak tajne wojsko czy konspiracyjna prasa, stanowiło tajne nauczanie. W Żołyni tajne nauczanie prowadzono zarówno w zakresie szkoły podstawowej jak i średniej. W zakresie szkoły średniej naukę pobierały 93 osoby, byli to mieszkańcy Żołyni.

Okres powojenny

  Ważniejsze wydarzenia z powojennej historii Żołyni to utworzenie szkoły średniej, Liceum Ogólnokształcącego w 1945r., od 1974r. zajmującego nowy budynek, uporządkowanie rynku - reprezentacyjnej części wsi, budowa w latach 70-tych filii rzeszowskiej Wytwórni Sprzętu Komunikacyjnego oraz odznaczenie Żołyni w 1983 roku orderem Krzyża Grunwaldu za zasługi w walce z hitlerowcami i  poniesione ofiary. Najnowsza historia Żołyni po upadku ustroju socjalistycznego i przemianowaniu w 1989 roku Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej na III Rzeczpospolitą, to trwający do dziś okres przemian społeczno-gospodarczych, który przyniósł upragnioną demokrację i samorządność, ale też bezrobocie oraz różnego rodzaju patologie.